Nadwaga i otyłość - przyczyny, leczenie i skutki

Nadwaga i otyłość

WHO definiuje nadwagę i otyłość jako nadmierne lub nieprawidłowe (np. skupiające się w określonym obszarze ciała) nagromadzenie tkanki tłuszczowej.

Podstawowym wskaźnikiem różnicującym nadwagę i otyłość jest BMI. Oblicza się go jako stosunek wagi wyrażonej w kilogramach oraz wzrostu wyrażonego w metrach i podniesionego do kwadratu.

U osób dorosłych rozpoznaje się:

• nadwagę przy BMI większym lub równym 25;
• otyłość przy BMI większym lub równym 30.

Czy nadwaga i otyłość to choroby?

Otyłość jest chorobą i figuruje w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (ICD-10) pod numerem E66. Nadwaga natomiast jest według wspomnianej klasyfikacji uznawana za „podtyp” otyłości i można ją znaleźć pod oznaczeniem E66.3. Otyłość uznawana jest za schorzenie przewlekłe, natomiast nadwaga — za chorobę, która może przerodzić się w otyłość.

Przyczyny nadwagi i otyłości

Środowiskowe

Nadwaga i otyłość w większości przypadków jest konsekwencją nieprawidłowego stylu życia. Dieta bogata w węglowodany i nasycone kwasy tłuszczowe (zawarte m.in. w żywności typu instant i fast food) oraz brak aktywności fizycznej to podstawowe czynniki rozwoju otyłości. Nie bez znaczenia są także nieregularne pory spożywania posiłków, brak higieny snu, przepracowanie i stres — niedostateczna ilość odpoczynku i napięcie nerwowe sprawiają, że trudniej nam osiągnąć uczucie sytości i chętniej sięgamy po przekąski.

Genetyczne

Niektóre osoby mogą wykazywać predyspozycje genetyczne do otyłości. Jeśli w Twojej rodzinie występowały przypadki osób z tą chorobą, powinieneś przykładać szczególną wagę do zdrowego stylu życia oraz wykonać badania weryfikujące, czy ewentualne problemy z wagą mogą mieć źródło w genetyce. W ofercie uPacjenta znajdziesz pakiet GENOdiagDIETA – geny metabolizmu i otyłości. Weryfikuje on wszystkie parametry, które decydują o dziedzicznej skłonności do nadprogramowych kilogramów. W jego skład wchodzą:

• Gen FTO – gen podatności na otyłość;
• Gen PPARγ – gen receptora aktywowanego proliferatorami peroksysomów gamma;
• Gen FABP2 – gen jelitowego białka wiążące kwasy tłuszczowe I, FABP (ang. Fatty Acid Binding Protein);
• Gen APOE – dwie mutacje genotypujące izoformę Apolipoproteiny E;
• Gen ADRB3 - gen kodujący receptory adrenergiczne β-3.

Zamów badanie na geny otyłości.

Problemy hormonalne i choroby

Problemy hormonalne, jeśli utrzymują się przez dłuższy czas, mogą doprowadzić do otyłości. Tyciu sprzyjają choroby endokrynologiczne, które powodują zaburzenia w produkcji i regulacji hormonów, przede wszystkim:

• niedoczynność tarczycy,
• zespół policystycznych jajników (PCOS),
• niedoczynność przysadki mózgowej,
• zespół Cushinga,
• guz nadmiernie wydzielający insulinę — tzw. insulionoma,
• niedobór testosteronu (Sprawdź poziom testosteronu!).

Nadwaga a otyłość — jak je rozpoznać i odróżnić?

Aby odróżnić nadwagę od otyłości, należy posłużyć się wskaźnikami, które pomagają ocenić masę ciała oraz umiejscowienie nagromadzonego tłuszczu. Poza wspomnianym BMI istnieje kilka parametrów, które warto monitorować.

Obwód talii i WHR

Najprostszą metodą weryfikacji nadwagi i otyłości jest pomiar obwodu talii. Jeżeli wynosi on co najmniej 80 cm u kobiet i co najmniej 94 cm u mężczyzn, mówimy o otyłości brzusznej.

Innym wskaźnikiem, w którym bierze się pod uwagę proporcje ciała, jest WHR (ang. waist-hip ratio). To stosunek obwodu talii do obwodu bioder. Jeśli jest on większy niż 0,8 u kobiet i 1,0 u mężczyzn, świadczy o otyłości brzusznej. WHR może wskazywać także na otyłość gynoidalną (udowo-pośladkową), nie mówi się jednak w tym przypadku o jakiejś konkretnej wartości, bowiem na różnicę obwodu bioder i talii wpływają osobnicze cechy budowy układu kostnego.

Siatki centylowe a rozpoznawanie nadwagi i otyłości u dzieci

Aby ocenić, czy waga dziecka mieści się w granicach normy, należy wykorzystać siatki centylowe. Są one dostępne w książeczce zdrowia dziecka lub w sieci — tutaj znajdziesz siatki opracowane na podstawie wytycznych WHO.

Jak odczytywać siatki centylowe? Znajdź wykres odpowiedni dla wieku i płci Twojego dziecka dotyczący wagi (część siatek centylowych dotyczy wzrostu). Na poziomej osi odnajdź wiek dziecka, a na pionowej — jego wagę. Miejsce przecięcia obu osi wskazuje centyl, w którym obecnie Twoje dziecko się znajduje. O czym tak właściwie informuje centyl? Przykładowo jeśli Twoje dziecko jest w 25 centylu, oznacza to, że 75% rówieśników jest cięższych od dziecka (100% minus wartość centylu). Taka sytuacja jest wskazaniem do tego, by zadbać o prawidłowe żywienie i ruch dziecka.

Czy nadwaga i otyłość mogą dotyczyć osób szczupłych?

Okazuje się, że problem nagromadzonej tkanki tłuszczowej może dotyczyć również osób szczupłych, których BMI jest w normie. Niekiedy tłuszcz osadza się na narządach wewnętrznych — nerkach, sercu — nie powodując wizualnych zmian w sylwetce. Mówimy wtedy o tłuszczu wisceralnym (trzewnym). Jest on bardzo niebezpieczny — powoduje zaburzenia w pracy narządów i może doprowadzić do chorób układu krążenia, insulinooporności czy stłuszczenia wątroby.

Aby sprawdzić, czy narządy wewnętrzne nie są otłuszczone, warto wykonać analizę składu ciała. Przeprowadza się ją z użyciem specjalnej wagi, która wysyła impulsy elektryczne, mierząc oporność tkanek na prąd. W ten sposób obliczane są proporcje tkanki mięśniowej, tłuszczowej, kostnej i wody. Dla osób, które chciałyby wykonywać samodzielnie takie pomiary i robić to regularnie, dostępne są domowe wagi z opcją analizy składu ciała.

Predyspozycje psychospołeczne

Istotne dla naszych nawyków żywieniowych i aktywności jest środowisko, w którym wychowujemy się i dorastamy. Według badań, gdy rodzice są otyli, dziecko ma aż 70% szans na bycie otyłym. Do tego dochodzi także wpływ środowiska rówieśniczego — a jak wiemy, współczesne dzieci i nastolatkowie uważają wypad do sieci fast foodów czy długie godziny spędzone przed komputerem za atrakcyjne formy rozrywki.

W wyniku czynników psychospołecznych i indywidualnych uwarunkowań (np. poziomu odporności na stres) może dojść do rozwoju zaburzeń odżywiania, np. bulimii czy kompulsywnego objadania się. Tego typu problemy utrudniają zachowywanie stałych pór posiłków i spożywanie wartościowych produktów, w związku z czym mogą przyczyniać się do wzrostu wagi.

Rodzaje otyłości

Otyłość możemy podzielić ze względu na:

• umiejscowienie tkanki tłuszczowej — otyłość brzuszna lub udowo-pośladkowa;
• przyczynę — pierwotna (na skutek przyjmowania nadmiaru kalorii) lub wtórna (powstała w wyniku innej choroby);
• stopień zaawansowania:
  • umiarkowana — BMI w przedziale 30-35;
  • znacząca — BMI w przedziale 35-40;
  • stanowiąca poważne ryzyko — BMI>40.

W przypadku BMI powyżej 40 mówimy o skrajnej otyłości tzw. otyłości olbrzymiej. To stan, który powinien być jak najszybciej leczony (także operacyjnie), stanowi bowiem ogromne obciążenie dla stawów i narządów wewnętrznych.

Jakie badania na nadwagę i otyłość?

Tyję — jakie badania zrobić?

Jeżeli mimo utrzymywania dotychczasowych, zdrowych nawyków żywieniowych tyjesz, wykonaj badania hormonalne. Może się okazać, że w Twoim organizmie zachodzą zmiany, które wywołują spowolnienie tempa metabolizmu. Problemy hormonalne mogą być spowodowane przez niektóre choroby, przyjmowanie leków czy stosowanie antykoncepcji hormonalnej.

Mam nadwagę lub otyłość — co i jak często badać?

Osoby zmagające się z nadprogramowymi kilogramami powinny regularnie wykonywać następujące badania:

• morfologia krwi — ogólne badanie przeglądowe, pozwala rozpoznać m.in. rozwijający się stan zapalny, problemy z krzepliwością czy proces nowotworowy;
• lipidogram — dostarcza informacji o proporcji „dobrego” i „złego cholesterolu”;
• glukoza na czczo — podstawowe badanie w rozpoznawaniu cukrzycy;
• próby wątrobowe — umożliwiają ocenę funkcjonowania wątroby;
• badanie ogólne moczu — dostarcza informacji o funkcjonowaniu układu moczowego, a pośrednio także innych narządów, w tym wątroby i nerek;
• kreatynina — to jeden z podstawowych markerów funkcjonowania nerek.

Moje dziecko ma nadwagę/otyłość - jakie badania wykonywać?

Dobrze jest w takim przypadku wykonać przeglądowy pakiet badań dla malucha. Dostarcza on informacji na temat ogólnego stanu zdrowia dziecka i pozwoli zidentyfikować nie tylko skutki otyłości, ale także inne problemy (alergie, choroby pasożytnicze, stany zapalne). Najbardziej podstawowymi badaniami, jakie należy wykonać u otyłego dziecka, jest glukoza, lipidogram i aktywność aminotransferazy (to wskaźnik informujący o stanie wątroby).

Jak postępować w przypadku nadwagi?

Według wytycznych Kolegium Lekarzy Rodzinnych w Polsce, w terapii nadwagi należy się skupić głównie na:

• zmniejszeniu ilości spożywanej energii — to podstawowy warunek postępowania w nadwadze i otyłości (w większości przypadków, u zdrowych osób, lekarze zalecają redukcję podaży kalorycznej o około 600 kcal);
• wolnej, ale systematycznej utracie masy ciała (ok. 0,5-1 kg na tydzień);
• regularnym spożywaniu 3-5 posiłków;
• unikaniu nadmiernie restrykcyjnych diet (prowadzą one do obniżenia poziomu ważnych dla organizmu składników — witamin i minerałów);
• codziennej aktywności fizycznej o umiarkowanej intensywności (zalecane 45-60 minut w czasie wolnym od pracy);
• prześledzeniu historii zmian masy ciała (zarówno przed wdrożeniem działań, jak i po nim) - w ten sposób można wykryć problemy zdrowotne sprzyjające otyłości lub wychwycić nieprawidłowości w leczeniu;
• pracy nad nawykami i przekonaniami dotyczącymi jedzenia — w razie potrzeby z psychologiem, psychoterapeutą lub psychodietetykiem;
• odbywaniu regularnych, nawet comiesięcznych wizyt u specjalistów w celu monitorowania stanu zdrowia i postępu utraty masy ciała.

Jak leczyć otyłość?

Leczenie zachowawcze

Podstawą leczenia otyłości jest terapia zachowawcza. Polega ona na wdrażaniu i utrzymywaniu zdrowego stylu życia (głównie zasad opisanych w punkcie powyżej).

Leczenie farmakologiczne

Dodatkowym sposobem wspierającym utratę wagi, który powinien odbywać się pod ścisłą kontrolą lekarską, jest leczenie farmakologiczne. Warto podkreślić, że wiele leków stosowanych jeszcze kilka lat temu wycofano z obiegu — ich skuteczność po dokładniejszych badaniach okazała się porównywalna z placebo. Dodatkowo wchodziły one w reakcję z innymi lekami, stosowanymi u osób, które zmagały się z dodatkowymi chorobami towarzyszącymi otyłości.

Obecnie stosowanym w terapii otyłości lekiem jest orsalit. Działa on miejscowo, w układzie pokarmowym, obniżając wchłanianie i trawienie tłuszczów. Farmakoterapia orsalitem jest jednak obarczona skutkami ubocznymi (biegunki, stolce tłuszczowe) oraz wymaga suplementacji witamin A, D, E i K (witaminy te rozpuszczają się w tłuszczach, zatem przy spożywaniu orsalitu ich przyswajanie z pożywienia jest ograniczone).

Leczenie chirurgiczne

U osób otyłych, u których standardowe formy leczenia nie przynoszą efektów, wykonuje się operacje bariatryczne. Ich celem jest ograniczenie możliwości przyjmowania i/lub wchłaniania pokarmów. Do tego typu zabiegów zalicza się:

• założenie przewiązki regulowanej na żołądek;
• założenie opaski nieregulowanej;
• rękawowa resekcja (wycięcie części) żołądka;
• wyłączenie z działania części przewodu pokarmowego (najczęściej stosowane jest wyłączenie żółciowo-trzustkowe).

Kto się kwalifikuje?

Do chirurgicznego leczenia otyłości kwalifikowani są pacjenci, którzy:

• mają BMI powyżej 40;
• mają BMI powyżej 35 i choroby towarzyszące, takie jak nadciśnienie, cukrzyca, choroba zwyrodnieniowa stawów;
• stracili na wadze w wyniki terapii zachowawczej, ale doszło u nich do efektu jo-jo i odzyskali nadmiarowe kilogramy;
• przez minimum 6 miesięcy przestrzegali zaleceń dotyczących leczenia zachowawczego, ale nie udało im się stracić na wadze.

Czy liposukcja leczy otyłość?

Liposukcja to operacja polegająca na usunięciu (najczęściej odessaniu) tkanki tłuszczowej z miejsc, w której jest jej za dużo. To zabieg z zakresu medycyny estetycznej — nie jest więc w żadnym wypadku formą leczenia. Liposukcja poprawia wygląd pacjenta, ale nie leczy otyłości — nie przyczynia się do zmiany nawyków czy pozbycia się schorzeń sprzyjających otyłości.

Leczenie otyłości u dzieci

Do leczenia otyłości u dzieci podchodzi się nieco inaczej niż w przypadku osób dorosłych. Terapia zachowawcza w tym przypadku polega bowiem na zmianie nawyków żywieniowych całej rodziny. Dziecko, zwłaszcza kilkuletnie, nie ma pełnej świadomości z zakresu zdrowego odżywiania i aktywności fizycznej, dlatego musi być intensywnie wspierane przez otoczenie w walce z nadprogramowymi kilogramami. Kluczowe jest, aby miało w domu odpowiednie wzorce, a jednocześnie nie było krytykowane — uszczypliwe uwagi i uśmiechy nie przełożą się na motywację, a mogą pogłębić kompleksy dziecka.

Skutki nadwagi i otyłości

Konsekwencje otyłości u dorosłych

Nadmierna ilość tkanki tłuszczowej ma konsekwencje w postaci:

• rozmaitych chorób układu krążenia, w tym choroby wieńcowej, zakrzepicy czy nadciśnienia tętniczego; ich konsekwencją może być udar lub zawał;
• chorób metabolicznych, w szczególności cukrzycy typu II (9 na 10 diabetyków jest otyłych);
• chorób nerek, m.in. kamicy nerkowej;
• chorób układu pokarmowego – refluksu, kamicy żółciowej, chorób wątroby;
• dny moczanowej (podagry);
• depresji, zaburzeń lękowych, a także z czasem – postępującej demencji;
• zwiększonego ryzyka rozwoju astmy;
• zaburzeń hormonalnych, w tym powodujących bezpłodność;
• dolegliwości i problemów ze strony układu ruchu – bólów pleców, chorób zwyrodnieniowych i zapalnych stawów;
• zwiększonego ryzyka rozwoju nowotworów, w szczególności raka piersi czy jajnika.

Jak widać, wpływ tkanki tłuszczowej na organizm jest dość szeroki i może przekładać się na wiele aspektów naszego zdrowia. Warto pamiętać, że otyłość to nie tylko nadprogramowe kilogramy, ale także magazyn toksyn – komórki tłuszczowe mogą gromadzić nawet kilka tysięcy razy więcej szkodliwych substancji niż inne komórki naszego ciała.

Otyłość u dzieci — co powoduje?

Poza wyżej wymienionymi schorzeniami, u dzieci mogą pojawić się:

• Nieprawidłowości w rozwoju układu kostno-stawowego, w tym skrzywienia kręgosłupa i płaskostopie.
• Zaburzenia dojrzewania płciowego: u dziewcząt – problemy z miesiączkowaniem, u chłopców – ginekomastia (czyli przerost tkanek w obrębie piersi).
• Problemy psychologiczne i społeczne – brak samoakceptacji i kompleksy mogą nasilać skłonności depresyjne lub przekładać się na problemy z nawiązywaniem i utrzymywaniem relacji z rówieśnikami.
• U dzieci otyłych rośnie ryzyko przerostu lewej komory serca.

W wielu przypadkach otyłość nie znika po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności. 25% 6-latków zmaga się z otyłością w dorosłym życiu. U 12-latków wskaźnik ten rośnie do 75%.

Seks i intymność osób otyłych

Duża nadwaga czy otyłość mogą skutecznie utrudniać czerpanie radości z seksu. Osoby zmagające się z nadprogramowymi kilogramami często mają bariery:

• psychologiczne – kompleksy, brak akceptacji własnego ciała;
• fizyczne – problemy z motoryką, szybka męczliwość.

Dodatkowo często towarzysząca otyłości cukrzyca może powodować zmiany w obwodowym układzie nerwowym, co skutkuje spadkiem libido. U kobiet diabetyków choroba utrudnia prawidłową lubrykację (nawilżenie pochwy) podczas stosunku. W osiągnięciu satysfakcji seksualnej panom mogą przeszkadzać choroby układu krążenia, które często korelują z zaburzeniami erekcji i zjawiskiem wstecznego wytrysku (to sytuacja, w której sperma zamiast trafiać na zewnątrz, dociera do pęcherza moczowego).

Pozycje dla otyłych

Pozycje, które polecane są zarówno puszystym paniom, jak i panom (bez względu na to, czy otyły jest jeden, czy obydwoje partnerzy), to:

• Na łyżeczki – kobieta i mężczyzna leżą na boku. Mężczyzna przytula się plecami do pleców kobiety, natomiast kobieta wypycha miednicę w kierunku partnera. Aby ułatwić mężczyźnie penetrację, może dodatkowo unieść nogę.
• Na stole – kobieta leży na stole na plecach, przy czym jej miednica znajduje się na krawędzi mebla. Mężczyzna wchodzi między rozchylone nogi partnerki i podczas stosunku podtrzymuje łydki kobiety (może je również „zarzucić sobie” na ramiona).
• Na rozgwiazdę – kobieta leży na plecach. Mężczyzna podpiera się na lewym boku, pod kątem 45 stopni do partnerki. Kobieta układa prawą nogę na lewym udzie partnera, a lewą – pod uniesionym prawym udem mężczyzny. Stosunek sprowadza się do wykonywania kolistych ruchów przez partnerów.
• Odwrócona pozycja na jeźdźca – mężczyzna leży na plecach, a kobieta siada na nim tak, by jej sylwetka była skierowana w stronę stóp partnera.

Jak zapobiegać nadwadze i otyłości?

Profilaktyka nadwagi i otyłości sprowadza się do zdrowego stylu życia, czyli:

• zachowywania prawidłowej diety, bogatej w warzywa, błonnik, zdrowe źródła białka i wielonasycone kwasy tłuszczowe;
• spożywania niewielkich, ale częstych posiłków (ok. 5 dziennie);
• unikania wysoko przetworzonej żywności (fast food, wyroby cukiernicze);
• regularnej aktywności fizycznej dostosowanej do możliwości organizmu (według WHO minimum to 150 minut ruchu w tygodniu);
• dbania o odpowiednią ilość i higienę snu;
• troski o odporność psychiczną (stosowanie technik relaksacyjnych, znajdowanie czasu na wypoczynek, work-life balance).