Kłopoty wychowawcze- na co zwrócić uwagę?
Czerwona lampka powinna się nam zapalić, jeżeli u dziecka pojawiają się często:
- zachowania agresywne kierowane do rodziców, wychowawców, rówieśników - nadmiernie nasilone i częste wybuchy złości, mściwe i złośliwe zachowania kierowane do innych;
- obwinianie innych, spieranie się z nimi i umyślne powodowanie przykrości;
- niechęć do stosowania się do norm obowiązujących w społeczeństwie;
- problemy z koncentracją, nadmierna pobudliwość ruchowa.
Prowokowanie, podważanie czyjegoś zdania, niespełnianie poleceń, przejawianie przeciwstawnych zachowań do tych zaproponowanych przez rodziców, a także długie rozpamiętywanie przeżytych urazów - tak w skrócie można by opisać profil dziecka, które może mieć problemy z zaburzeniami zachowania.
Zaburzenia zachowania a zaburzenia opozycyjno-buntownicze
Niekiedy bardzo trudno jest odseparować wystąpienie zaburzenia zachowania od zachowania wynikającego z cech charakteru czy sposobu wychowania. Dlatego sygnałami, które powinny zwrócić uwagę rodziców mogą być:
- sytuacje w środowisku szkolnym, które mogą grożą zawieszeniem lub wydaleniem dziecka ze szkoły;
- zachowania dziecka, które są zagrożeniem dla innych osób;
- brak jakiejkolwiek odpowiedzi na większość oddziaływań rodzicielskich.
Należy szczególnie zwracać uwagę na zachowania, które są niezgodne z prawem, naruszają nietykalność innych osób czy też przekraczają normy społeczne. Jeżeli rodzice zaczną zauważać wyżej wymienione problemy, może to być sygnał, iż należałoby pomyśleć już o wizycie u psychologa i przeprowadzeniu diagnozy psychologicznej.
Diagnoza psychologiczna
Ważne, aby zwrócić uwagę, iż zaburzenia opozycyjno-buntownicze wg klasyfikacji ICD-10 są tylko jednym z podtypów zaburzeń zachowania i częściej dotyczą dzieci, które nie ukończyły jeszcze 10 lat i są łagodniejszą formą zaburzeń zachowania.
Zaburzenia diagnozuje się na podstawie sześciomiesięcznego okresu trwania omawianych zachowań. Istnieją jednak zachowania, których jednorazowe wystąpienie predysponuje do postawienia diagnozy przemawiającej za występowaniem zaburzenia. Są nimi m.in. fizyczne okrucieństwa wobec innych osób.
Psycholog na podstawie odpowiednich technik diagnostycznych będzie mógł postawić odpowiednią diagnozę i stwierdzić, czy badana osoba zmaga się z omawianymi zaburzeniami oraz z jakim ich typem ma do czynienia. Rozpoznanie jest wynikiem rozmowy z dzieckiem i jego obserwacji, dokładnego wywiadu z rodzicami i zbierania informacji ze środowiska wychowawczego.
Etiopatogeneza zaburzeń opozycyjno-buntowniczych
Jakie może być podłoże zaburzeń opozycyjno-buntowniczych? Tak jak w przypadku wielu schorzeń i chorób natury psychicznej mówi się o czynnikach związanych zarówno z genetyką, biologią, jak i czynnikach środowiskowych.
- Czynniki rozwojowe, genetyczne - powikłania w trakcie ciąży, wczesna separacja od rodziców, częste infekcje mogą predysponować dziecko do wystąpienia zaburzeń.
- Nieprawidłowości biologiczne (budowa mózgu), a tym samym zaburzone neuroprzekaźnictwo w mózgu.
- Model funkcjonowania rodziny - w tym występowanie zaburzeń psychicznych w rodzinie (np. depresja u rodziców), wychowanie (brak odpowiedniej opieki albo zbyt surowe traktowanie), niski status społeczny rodziny, przemoc w domu (nawet, kiedy nie dotyczy ona bezpośrednio dziecka, tylko dziecko jest świadkiem przemocy) częste przeprowadzki, zmiany otoczenia.
- Model funkcjonowania dziecka w szkole i z rówieśnikami - trudności w adaptacji z rówieśnikami, objawianie niedojrzałości społecznej u dziecka.
W sytuacji, kiedy wyżej wymienione czynniki dodatkowo się ze sobą przeplatają i przenikają, a niesprzyjające funkcjonowanie w szkole i w rodzinie trwa miesiącami/ latami, możemy mówić o gorzej rokujących przypadkach dzieci z zaburzeniami zachowania.
Leczenie zaburzeń opozycyjno-buntowniczych
Terapia jest wielowątkowa i co najważniejsze - nie obejmuje pracy tylko z dzieckiem, ale także z rodzicami i otaczającym środowiskiem szkolnym. Dlatego w procesie terapeutycznym pojawiają się następujące elementy:
- psychoedukacji dla rodziców i szkoły. Obejmuje wyjaśnienie zaburzeń zachowania, sposobów radzenia sobie w trudnych sytuacjach i zwracanie uwagi na nieadaptacyjne zachowania, które tylko pogłębiają problem u dziecka.
- terapia indywidualna dziecka- trening umiejętności społecznych. Ważne, abyśmy uświadamiali sobie, że tego typu umiejętności (np. nawiązywanie kontaktu z innymi osobami, podtrzymywanie rozmowy, bycie asertywnym) nie są w zasięgu naszych predyspozycji genetycznych, tylko są to umiejętności wypracowywane w toku nauczania. Często przeprowadza się również trening radzenia sobie z agresją.
- treningi dla rodziców- rodzice mogą korzystać z technik behawioralnych, tzw. pozytywnych wzmocnień (w przypadku adaptacyjnych zachowań dziecka, godnych zauważenia i pochwały), oraz odpowiedniego wygaszania negatywnych emocji, które pojawiają się we wzajemnych relacjach z dzieckiem.
- terapia łączona: dziecko i rodzice. Nauka poprawnej komunikacji pomiędzy członkami rodziny, zacieśnianie pozytywnie skojarzonych więzi.
Ogromnie ważne jest zrozumienie przez rodziców, jaką wartość ma systematyczna i wielowątkowa terapia, ale także przełamanie bariery wstydu związanej z obawą, co ktoś sobie pomyśli o rodzinie. Często też pojawia się problem braku wiary w kompetencje psychologów i terapeutów, co tylko przekłada się na odkładanie decyzji o wizycie u psychologa i rozpoczęciu diagnostyki. Bardzo często tłumaczymy sobie zachowania naszych pociech: „to okres buntu”, „to minie”, „ja też miałem takie dzieciństwo”, „inni pomyślą, że mam patologiczną rodzinę”. Pamiętajmy, że wizyta u specjalisty jest całkowicie poufna, a wizyty są po to, aby mówić o problemach, a nie o ich braku. W szczególności warto rozmawiać o okresie dzieciństwa, w którym trudne przeżycia i relacje mogą trwale przełożyć się na przyszły sposób funkcjonowania i życia młodego człowieka.
