Niedobór żelaza - objawy, skutki i leczenie

Czy niedobór żelaza jest groźny?

Deficyt żelaza stanowi zagrożenia dla zdrowia, a w skrajnych przypadkach — życia. Wynika to z faktu, że pierwiastek ten bierze udział w podstawowych procesach biochemicznych w naszym organizmie: transporcie tlenu, syntezie DNA, przenoszeniu elektronów oraz różnicowaniu komórek mózgowych odpowiedzialnych za pamięć, uczenie się i kontrolowanie zachowania.

Rola żelaza w organizmie

Aż 75% żelaza znajduje się we krwi, głównie w postaci jonów związanych z hemoglobiną (białkiem obecnym w krwinkach czerwonych). Cząsteczki hemoglobiny mają zdolność wiązania tlenu, co pozwala na jego transport wraz z krwinkami czerwonymi do wszystkich tkanek. Niedobór żelaza prowadzi do niskiej hemoglobiny, czego konsekwencją może być niedotlenienie organizmu.

Poza hemoglobiną warto wspomnieć o mioglobinie — innym białku, którego składnikiem jest żelazo. Dzięki mioglobinie możliwe jest pobranie tlenu z krwi do pracujących mięśni. Każda cząsteczka mioglobiny transportuje jedną cząsteczkę tlenu. Niedobór żelaza odbija się na ilości mioglobiny, a tym samym — na ilości tlenu docierającego do mięśni. To bezpośrednio przekłada się na uczucie zmęczenia i obniżenie wydajności pracujących mięśni.

Objawy niedoboru żelaza

Jeżeli Twojemu organizmowi brakuje żelaza, możesz zaobserwować następujące symptomy:

• osłabienie, a nawet ekstremalne, utrudniające codzienne funkcjonowanie zmęczenie;
• bladość skóry;
• ucisk w klatce piersiowej;
• duszności;
• przyspieszone bicie serca, tzw. kołatanie;
• zimne dłonie lub stopy;
• łamliwe, osłabione paznokcie o niejednolitej strukturze, np. z podłużnymi prążkami;
• brak apetytu;
• osłabienie kondycji włosów — ich częste wypadanie, łamliwość;
• objawy neurologiczne — problemy z koncentracją i pamięcią, bóle głowy, zawroty i uczucie oszołomienia.

Nietypowe objawy niedoboru żelaza

U niektórych osób może pojawiać się:

• spaczone łaknienie w postaci ochoty na kredę, glinę, krochmal, surowy ryż (ten objaw pomaga często w rozpoznaniu anemii z niedoboru żelaza u dzieci);
• zespół niespokojnych nóg, który pojawia się podczas nocnego odpoczynku — chęć nieprzerwanego poruszania nogami uniemożliwia wtedy zasypianie;
• zapalenie języka lub nawracające zapalenie aftowe jamy ustnej, objawiające się m.in. wrzodziejącymi zmianami;
• nadżerki (ubytki w błonie śluzowej) w jamie ustnej i pękające kąciki ust oraz nienaturalnie wygładzony język.

Objawy długotrwałego niedoboru żelaza

Jeśli deficyt żelaza nie jest w żaden sposób uzupełniany przez dłuższy czas, dochodzi do rozwoju anemii. Ta, jeśli nie jest leczona, prowadzi do:

• zaburzeń pracy i uszkodzeń serca;
• komplikacji ciążowych, w tym rozwoju u płodu zaburzeń ze spektrum autyzmu oraz ADHD;
• opóźnień w rozwoju fizycznym i psychicznym u dzieci;
• zaburzeń słuchu — osoby z anemią według badań dwukrotnie częściej tracą słuch.

Poziom żelaza we krwi

Stężenie żelaza we krwi zależy od wieku i płci. Normy przedstawiają się następująco w przypadku osób dorosłych:

• mężczyźni: 70–200 µg/dl,
• kobiety: 55–180 µg/dl.

Dla dzieci stężenia są odpowiednio niższe i wynoszą:

• niemowlęta do 6. m.ż. : 35–155 µg/dl,
• dzieci od 6. miesiąca do 15. roku życia: 45–185 µg/dl,
• dziewczęta powyżej 15 lat: 40–145 µg/dl,
• chłopcy powyżej 15 lat: 55–160 µg/dl.

Utajony niedobór żelaza

Utajony niedobór pojawia się, kiedy organizm nie ma zgromadzonych zapasów żelaza i wystarcza mu tego pierwiastka jedynie na bieżące potrzeby. Utajony niedobór jest o tyle niebezpieczny, że rozwija się miesiącami i można wykryć go jedynie w badaniach laboratoryjnych, oznaczając poziom ferrytyny - składnika, który w naszym organizmie pełni rolę magazynu żelaza.

Niebezpiecznie niski poziom żelaza we krwi — jak go wykryć?

Przyczyny niedoboru żelaza

Utrata krwi

Do najczęstszych przyczyn niedoboru żelaza należy utrata krwi (w zależności od przyczyny - gwałtowna lub bardziej stopniowa). Może dojść do niej w wyniku:

• obfitych miesiączek, mięśniaków, krwawień pomenopauzalnych i innych problemów ginekologicznych;
• urazów lub operacji;
• wielokrotnego oddawania krwi;
• częstej hemodializy u pacjentów z chorobami nerek;
• powtarzających się krwawień z nosa;
• rozlanego krwawienia pęcherzykowego w obrębie płuc, występującego w przebiegu niektórych chorób, przy ostrym odrzuceniu przeszczepu i lekoterapii;
• wylewu krwi do układu pokarmowego, który może być następstwem m.in. żylaków przełyku, raka jelita grubego, raka żołądka, choroby wrzodowej, chorób pasożytniczych czy przyjmowania leków zmniejszających krzepliwość;
• krwiomoczu (towarzyszącemu chorobom nerek).

Stany zwiększonego zapotrzebowania

W niektórych okresach życia zapotrzebowanie na żelazo rośnie. Jeśli nie zwiększymy wtedy podaży żelaza w diecie lub suplementach, narażamy się na jego niedobór. Na deficyt żelaza powinny uważać w szczególności:

• kobiety w II i III trymestrze ciąży oraz w okresie laktacji;
• osoby bardzo intensywnie uprawiające sport;
• osoby, u których leczy się niedobór witaminy D;
• rodzice wcześniaków, noworodków i dzieci niekarmionych mlekiem matki;
• nastolatkowie w okresie dojrzewania.

Zaburzenia wchłaniania

Do zaburzeń wchłaniania może dojść w następujących stanach i schorzeniach:

• zapalenie żołądka — autoimmunologiczne lub wywołane przez H. pyroli,
• celiakia,
• operacja zmniejszająca żołądek (bariatryczna) lub usuwająca fragment jelita,
• stany zapalne jelit.

Nieprawidłowa dieta

Niedoborowi żelaza w szczególności sprzyja nieprawidłowo zbilansowana dieta wegańska i wegetariańska. Przy braku mięsa trudno dostarczyć organizmowi wymaganą dawkę żelaza, bowiem to zawarte w produktach roślinnych przyswaja się tylko w niewielkiej części. Deficyt tego pierwiastka może także pojawić się w wyniku stosowania diety bogatej w fosforany (obecne w jajach), szczawiany (ich źródła to m.in. szpinak, rabarbar, soja, szczaw, komosa, mocna kawa), fityniany (zawarte w produktach pełnoziarnistych, orzechach, nasionach) i herbatę (utrudniającą wchłanianie żelaza).

Niedobór witamin z grupy B

Brak witaminy B2 (ryboflawiny) może odpowiadać za niedobór żelaza. Ten związek nasila hematologiczną odpowiedź na żelazo, co oznacza, że przy jego odpowiednim stężeniu potęguje się wchłanianie żelaza w organizmie.

Leki

Do deficytów żelaza przyczyniają się również niektóre leki. Są to głównie grupy inhibitorów pompy protonowej oraz antagoniści receptora H2. Tego typu substancje stosuje się m.in. w preparatach na zgagę.

Konsekwencje niedoboru żelaza

Ogólnymi konsekwencjami niedoboru żelaza jest rozwój anemii widoczny w wynikach badań krwi (hemoglobina poniżej 12 g/dl u kobiet oraz 13 g/dl u mężczyzn, obniżona ferrytyna, zmniejszona wielkość czerwonych krwinek).
Dodatkowo wskutek deficytu może dojść do pogłębienia dotychczasowych objawów: senności, ciągłego zmęczenia, spadku zdolności intelektualnych, utraty apetytu, bladości skóry, podatności na infekcje.

Warto podkreślić, że nieleczona anemia z niedoboru żelaza ma poważne konsekwencje zdrowotne. Obniżona zawartość żelaza skutkuje zmniejszonym dopływem tlenu i mózgu, co może prowadzić m.in. do niewydolności serca, poważnych zaburzeń poznawczych czy przyczyniać się do rozwoju depresji.

Niedobór żelaza w ciąży

Polskie Stanowisko Ginekologiczne przestrzega, że niedobór żelaza w ciąży może powodować szereg mniej lub bardziej poważnych konsekwencji dla matki i dziecka. Deficyt nośników tlenu przyczynia się do rozwoju nadciśnienia, uczucia przeciążenia, zmniejszenia wydolności i sprawności organizmu kobiety w ciąży. Ponieważ żelazo bierze udział w procesach odpornościowych, ciężarne z jego niedoborem mogą być bardziej podatne na infekcje.

A co z samym przebiegiem ciąży? Obniżony poziom żelaza zwiększa ryzyko przedwczesnego porodu oraz hipotrofii wewnątrzmacicznej (czyli zahamowania wzrostu dziecka w łonie matki).

Niedobór żelaza u dzieci

Nawet co 4. polskie dziecko ma niedobór żelaza. Deficyt tego składnika skutkuje u dzieci gorszymi funkcjami poznawczymi. Jeżeli niedobór żelaza występuje na wczesnym etapie życia dziecka, może powodować zmiany w ośrodkowym układzie nerwowym, których nie da się wyleczyć za pomocą suplementacji czy diety. Starsze dzieci w wyniku deficytu żelaza mogą mieć obniżoną koncentrację, słabszą niż rówieśnicy sprawność ruchową, czy zwiększoną podatność na infekcję.

Jak uzupełnić niedobór żelaza?

Aby uniknąć niedoboru żelaza, dorosły mężczyzna powinien dostarczać organizmowi 10 mg tego związku dziennie, natomiast kobieta - 18 mg. Większe zapotrzebowanie kobiet na żelazo wynika z faktu, że kobiety regularnie tracą krew w czasie miesiączek.

Nieco inne zapotrzebowanie na żelazo dotyczy kobiet w ciąży. Wynosi ono 26 mg (z wyjątkiem pierwszego trymestru). Tak wysokie zapotrzebowanie matki wynika z wysokiego zapotrzebowania płodu, u którego żelazo bierze udział w kształtowaniu układu krwionośnego i nerwowego.

Dieta

Niedobór żelaza - co jeść?

Istnieją dwa rodzaje żelaza dostarczane do organizmu wraz z pożywieniem:

• dwuwartościowe żelazo hemowe, obecne w produktach pochodzenia zwierzęcego;
• trójwartościowe żelazo niehemowe, zawarte w produktach roślinnych.

Pierwszy typ żelaza jest znacznie lepiej przyswajalny, dlatego w przypadku deficytów żelaza warto sięgnąć po:

• wątróbkę drobiową i wieprzową;
• inne podroby;
• mięso, zarówno czerwone, jak i drób;
• ryby i owoce morza.

Osobom, które z wyboru nie jedzą mięsa, zaleca się spożywanie źródeł żelaza niehemowego:

• jaj;
• fasoli, grochu i innych roślin strączkowych;
• produktów zbożowych;
• suszonych owoców - fig, moreli, śliwek, rodzynek;
• zielonych warzyw liściastych;
• chleba żytniego.

Dobrze, aby powyższe produkty zostały spożyte wraz z substancjami poprawiającymi wchłanialność żelaza, zwłaszcza witaminą C. Przykładowo zjedzenie pomarańczy może sprawić, że nasz organizm przyswoi aż 3 razy więcej żelaza!

Co poprawia przyswajalność żelaza?

Osoby, które mają problem z przyswajalnością żelaza lub stosują dietę roślinną, powinny włączyć do diety substancje poprawiające wchłanianie tego pierwiastka:

• Witaminę C, obecną w m.in. natce pietruszki, papryce, brukselce, brokułach, porzeczkach, truskawkach, malinach, owocach cytrusowych czy ananasach).
• Siarkę, zawartą w produktach wysokobiałkowych (mięso, jaja) oraz cebuli i czosnku.
• Fruktozę, której spore ilości znajdują się w owocach takich jak winogrona, gruszki, jabłka, śliwki.

Co obniża przyswajalność żelaza?

Przyswajanie żelaza ograniczają:

• wspomniane wcześniej szczawiany (zawarte w szpinaku, rabarbarze, soi, komosie), fosforany (znajdujące się m.in. w jajach) i fityniany (znajdujące się w produktach pełnoziarnistych, orzechach, nasionach);
• polifenole, obecne m.in. w kawie, herbacie czy winie.

Osobom z niedoborami żelaza rekomenduje się przede wszystkim unikanie mocnej kawy, dużej ilości herbaty czy bogatych w fosforany napoi, takich jak coca-cola.

Leczenie farmakologiczne

Leczenie farmakologiczne niedoboru żelaza najczęściej polega na przyjmowaniu preparatów z tym pierwiastkiem w formie doustnej. W niektórych przypadkach (np. przy zaburzeniach wchłaniania, braku poprawy po leczeniu doustnym) żelazo podaje się pozajelitowo.

Jak przyjmować tabletki z żelazem?

Zaleca się przyjmowanie żelaza na pusty żołądek (1-2 godziny po posiłku) - wtedy preparat jest lepiej wchłaniany. Tabletkę należy popić szklanką wody lub… soku owocowego. Zawarta w nim witamina C poprawia przyswajanie żelaza.

Jak długo leczy się niedobór żelaza?

Preparaty z żelazem powinno się przyjmować przez przynajmniej 4-6 miesięcy. Dopiero po kilku tygodniach w organizmie rozpoczyna się uzupełnianie zapasów żelaza, dlatego nie powinno się przerywać leczenia, nawet jeżeli wyniki morfologii krwi pokażą wzrost niektórych parametrów (głównie hemoglobiny).

Skutki uboczne leczenia preparatami żelaza

U niektórych osób występują skutki uboczne leczenia żelazem:

• zaparcia — aby sobie z nimi poradzić, warto zwiększyć ilość błonnika i wody w diecie -> poznaj domowe sposoby na zaparcia;
• rozstrój żołądka, mdłości, skurcze brzucha — te objawy można zmniejszyć, biorąc żelazo do posiłku,
• jednak takie postępowanie należy wcześniej skonsultować z lekarzem;
• czarny stolec — to zupełnie normalny skutek leczenia żelazem.

Jeśli podejrzewasz u siebie niedobór żelaza lub Twoje wyniki badań wskazują na taki deficyt, zamów konsultację online z lekarzem lub diagnostą. W zależności od sytuacji specjalista zaleci dodatkowe badania lub suplementację. Nie zapominaj też, że żelazo powinno być dostarczane organizmowi przede wszystkim z pożywieniem — jedz produkty mięsne, a jeśli jesteś wegetarianinem, postaw na roślinne źródła żelaza (np. strączki) w towarzystwie owoców i warzyw bogatych w witaminę C.