Żelazo

Badanie poziomu żelaza polega na oznaczeniu stężenia tego pierwiastka we krwi. Żelazo to absolutnie niezbędny mikroelement, który odgrywa wiele kluczowych ról w organizmie.

Jego najważniejszą i najbardziej znaną funkcją jest udział w budowie hemoglobiny – czerwonego barwnika krwi. To właśnie dzięki atomowi żelaza hemoglobina może przyłączać tlen w płucach i transportować go do każdej komórki Twojego ciała. Bez żelaza komórki dosłownie „duszą się”, co prowadzi do naszego zmęczenia i osłabienia. Żelazo jest również składnikiem mioglobiny, która magazynuje tlen w mięśniach, zapewniając im energię do pracy.

Oprócz tego żelazo wchodzi w skład wielu enzymów biorących udział w:

• produkcji energii (cykl Krebsa),
• syntezie DNA,
• zwalczaniu wolnych rodników,
• funkcjonowaniu układu odpornościowego.

Najważniejszym sygnałem, który powinien skłonić do diagnostyki, są objawy mogące świadczyć o niedokrwistości (anemii) z niedoboru żelaza. Sprawdź, czy ich doświadczasz:

• Przewlekłe zmęczenie i osłabienie. Czujesz się bez energii, nawet po przespanej nocy, a codzienne czynności stają się wyzwaniem.
• Bladość skóry, spojówek i błon śluzowych. Twoja skóra, a zwłaszcza wewnętrzna strona dolnych powiek, wygląda na bledszą niż zwykle.
• Bóle i zawroty głowy, problemy z koncentracją. „Mgła mózgowa”, trudności w skupieniu uwagi i bóle głowy mogą być skutkiem niedotlenienia mózgu.
• Zwiększona męczliwość i duszność przy wysiłku. Wejście po schodach sprawia, że łapiesz zadyszkę, a serce bije jak szalone.
• Osłabienie kondycji włosów i paznokci. Włosy stają się suche, łamliwe i wypadają, a paznokcie są kruche, rozdwajają się i mogą przybierać łyżeczkowaty kształt (koilonychia).
• Zajady w kącikach ust i suchość skóry.
• Zespół niespokojnych nóg. Uczucie mrowienia i przymus poruszania nogami, zwłaszcza wieczorem i w nocy.
• Znacznie rzadziej występują objawy nadmiaru żelaza (hemochromatozy), które są niespecyficzne i obejmują m.in. przewlekłe zmęczenie, bóle stawów, bóle brzucha czy spadek libido.

Istnieją grupy osób szczególnie narażone na zaburzenia gospodarki żelazowej. Jeśli do którejś z nich należysz, regularna kontrola jest dla Ciebie szczególnie ważna.

• Kobiety z obfitymi miesiączkami. Regularna, comiesięczna utrata krwi to najczęstsza przyczyna niedoboru żelaza u kobiet w wieku rozrodczym.
• Kobiety w ciąży i planujące ciążę. W ciąży zapotrzebowanie na żelazo gwałtownie wzrasta – jest ono potrzebne do budowy łożyska i dla prawidłowego rozwoju płodu. Niedobór może prowadzić do niskiej masy urodzeniowej dziecka i zwiększa ryzyko przedwczesnego porodu.
• Weganie i wegetarianie. Żelazo pochodzenia roślinnego (niehemowe) jest znacznie gorzej przyswajalne przez organizm niż żelazo z produktów zwierzęcych (hemowe).
• Sportowcy. Intensywny wysiłek fizyczny zwiększa zapotrzebowanie na żelazo.
• Niemowlęta i dzieci z grup ryzyka to przede wszystkim wcześniaki, dzieci z niską masą urodzeniową.
• Dzieci i młodzież w okresie intensywnego wzrostu. Szybki rozwój organizmu i zwiększanie się objętości krwi wymaga dużych dostaw „paliwa”, jakim jest żelazo.
• Regularni dawcy krwi. Oddawanie krwi, choć szlachetne, wiąże się z utratą żelaza, dlatego warto kontrolować jego magazyn, aby świadomie się regenerować i zwrócić uwagę na wzbogacenie swojej diety w ten pierwiastek.
• Osoby z chorobami przewodu pokarmowego. Schorzenia takie jak celiakia, choroba Leśniowskiego-Crohna, wrzodziejące zapalenie jelita grubego, a także stany po operacjach bariatrycznych czy resekcji żołądka, upośledzają wchłanianie żelaza.
• Osoby z podejrzeniem utajonego krwawienia. Niewyjaśniona anemia może być pierwszym objawem przewlekłego krwawienia z przewodu pokarmowego (np. z powodu wrzodów lub nowotworu).
• Pacjenci z przewlekłą chorobą nerek.

Częstotliwość badania stężenia żelaza zależy ściśle od sytuacji klinicznej i zawsze powinna być ustalana przez lekarza.

• W przypadku podejrzenia niedoboru lub nadmiaru. Badanie wykonuje się jednorazowo w ramach panelu diagnostycznego (razem z morfologią i ferrytyną).
• W trakcie leczenia niedoboru żelaza. Lekarz może zlecić badanie kontrolne po kilku tygodniach lub miesiącach suplementacji, aby ocenić skuteczność terapii. Częściej jednak w tym celu monitoruje się morfologię krwi i stężenie ferrytyny.
• W przypadku monitorowania hemochromatozy. Pacjenci z genetycznym nadmiarem żelaza wykonują badanie regularnie, zgodnie ze schematem leczenia (np. upustami krwi).

Przygotowanie do badania stężenia żelaza jest niezwykle ważne ze względu na jego dobowe wahania. Zignorowanie poniższych zasad może prowadzić do uzyskania niemiarodajnego wyniku.

• Zaleca się wykonanie badania na czczo, po 8-12 godzinach od ostatniego posiłku.
• Na badanie najlepiej zgłosić się w godzinach porannych, najlepiej między 7:00 a 10:00. Stężenie żelaza jest wtedy najwyższe i stopniowo spada w ciągu dnia. Pobranie krwi po południu może dać fałszywie niski wynik.
• Przed pobraniem wypij szklankę niegazowanej wody. Ułatwi to pobranie krwi.
• Odstaw preparaty zawierające żelazo na co najmniej 24-48 godzin przed badaniem, chyba że lekarz zalecił inaczej (np. w celu monitorowania wchłaniania).
• Dzień przed badaniem unikaj posiłków bogatych w żelazo (np. steku, podrobów) oraz picia alkoholu.

Na wynik badania stężenia żelaza wpływa wiele czynników, co sprawia, że jego interpretacja wymaga szerokiego kontekstu.

• Czynniki fizjologiczne.
• • •
    Rytm dobowy to najważniejszy czynnik – stężenie jest do 50% wyższe rano niż wieczorem.
  • •
    U kobiet stężenie żelaza jest najniższe w trakcie i tuż po menstruacji.
  • •
    W ciąży wzrasta zapotrzebowanie, a stężenie fizjologicznie spada, zwłaszcza w III trymestrze.
• Czynniki patologiczne.
• • •
    Stany zapalne, infekcje, urazy. Żelazo jest tzw. ujemnym białkiem ostrej fazy. Oznacza to, że jego stężenie we krwi spada w odpowiedzi na proces zapalny, ponieważ organizm „chowa” je w magazynach (ferrytynie), aby nie było dostępne dla patogenów.
  • •
    Uszkodzenie wątroby (np. w wirusowym zapaleniu) może prowadzić do uwolnienia zmagazynowanego żelaza i wzrostu jego stężenia we krwi.
  • •
    Każda utrata krwi, zarówno jawna (uraz, obfita miesiączka), jak i utajona (z przewodu pokarmowego), prowadzi do utraty żelaza.
• Czynniki farmakologiczne.
• • •
    Preparaty żelaza bezpośrednio podnoszą jego stężenie.
  • •
    Leki obniżające kwasowość soku żołądkowego (IPP) oraz tetracykliny mogą upośledzać wchłanianie żelaza z pożywienia.

Interpretacja wyniku stężenia żelaza musi być bardzo ostrożna. Pojedynczy wynik, bez odniesienia do morfologii krwi i stężenia ferrytyny, ma ograniczoną wartość diagnostyczną.

• Obniżone stężenie żelaza
• • •
    Niskie stężenie żelaza (sideropenia) nie zawsze jest jednoznaczna z niedoborem tego pierwiastka w organizmie. Niskie stężenie może sugerować różne problemy.
  • •
    Rzeczywisty niedobór żelaza, spowodowany np. niewystarczającą podażą w diecie, upośledzonym wchłanianiem, zwiększonym zapotrzebowaniem (ciąża) lub przewlekłą utratą krwi. Taki stan, jeśli jest długotrwały, może prowadzić do rozwoju niedokrwistości z niedoboru żelaza. Potwierdzeniem w badaniach będzie w tym przypadku również niskie stężenie ferrytyny.
  • •
    Anemia chorób przewlekłych. W tej sytuacji w organizmie toczy się proces zapalny, który powoduje „ukrycie” żelaza w komórkach układu odpornościowego (makrofagach). Stężenie żelaza we krwi jest wtedy niskie, ale jego zapasy w organizmie (ferrytyna) są prawidłowe lub nawet podwyższone. Podawanie żelaza w takim przypadku jest nieskuteczne i może być szkodliwe.
• Podwyższone stężenie żelaza. Wysokie stężenie żelaza występuje rzadziej i może świadczyć o:
• • •
    hemochromatozie pierwotnej – chorobie genetycznej polegającej na nadmiernym wchłanianiu żelaza z pożywienia,
  • •
    przeładowaniu żelazem w wyniku wielokrotnych transfuzji krwi,
  • •
    ostrym lub przewlekłym uszkodzeniu wątroby,
  • •
    ostrym zatruciu żelazem (szczególnie niebezpieczne u dzieci).