PSA wolny

Badanie wolnego PSA jest kluczowym badaniem uzupełniającym, które pozwala na głębszą interpretację wyników swoistego antygenu sterczowego. PSA krąży we krwi w dwóch głównych formach: związanej z białkami oraz niezwiązanej, czyli „wolnej” (fPSA, ang. free PSA). Standardowe badanie „PSA całkowite” mierzy sumę obu tych form.

Dlaczego oznaczanie wolnej frakcji jest tak ważne? W łagodnym rozroście stercza (BPH) do krwi przedostaje się proporcjonalnie więcej wolnego PSA. W raku prostaty komórki nowotworowe produkują PSA, które w większym stopniu jest związane z białkami, a więc odsetek wolnego PSA jest niższy.

Dlatego kluczową informacją diagnostyczną jest nie tyle sama wartość wolnego PSA, co jego stosunek procentowy do PSA całkowitego (tPSA, ang. total PSA). Obliczenie tego wskaźnika fPSA/tPSA jest niezwykle pomocne w ocenie ryzyka, zwłaszcza gdy wynik PSA całkowitego znajduje się w tzw. szarej strefie diagnostycznej, gdzie trudno jest jednoznacznie odróżnić proces łagodny od podejrzenia zmiany o charakterze złośliwym.

Wykonanie badania wolnego PSA zaleca się w jednej, ściśle określonej sytuacji klinicznej, jako naturalny kolejny krok w diagnostyce.

• Główne wskazanie do badania pojawia się, gdy stężenie PSA całkowitego jest podwyższone, ale nie na tyle wysoko, by jednoznacznie wskazywać na raka – czyli jest w tzw. szarej strefie diagnostycznej.
• Celem badania jest pomoc w podjęciu decyzji o konieczności wykonania biopsji prostaty. Wynik procentowy wolnego PSA pozwala lepiej oszacować indywidualne ryzyko:
• • •
    Wysoki procent wolnego PSA zmniejsza statystyczne prawdopodobieństwo raka i może pozwolić lekarzowi i pacjentowi na podjęcie decyzji o odstąpieniu od inwazyjnej biopsji na rzecz dalszej, aktywnej obserwacji.
  • •
    Niski procent wolnego PSA znacząco zwiększa podejrzenie raka i jest silnym argumentem przemawiającym za koniecznością wykonania biopsji w celu ostatecznej weryfikacji.

Badanie to nie jest testem przesiewowym. Jest to badanie drugiego rzutu, które pomaga w interpretacji już uzyskanego, nieprawidłowego wyniku. Polecane jest:

• Mężczyznom, u których wynik PSA całkowitego jest podwyższony, a lekarz urolog chce uzyskać dodatkowe informacje niezbędne do precyzyjnej oceny ryzyka raka prostaty.
• Mężczyznom z wysokim wynikiem PSA całkowitego jako kluczowy element w procesie kwalifikacji do biopsji gruczołu krokowego.

Badanie wolnego PSA jest zazwyczaj jednorazowym testem diagnostycznym.

• Wykonuje się je jeden raz, jako badanie uzupełniające do podwyższonego wyniku PSA całkowitego, aby podjąć decyzję o dalszym postępowaniu.
• Badanie to nie służy do monitorowania leczenia raka prostaty – w tym celu wykorzystuje się seryjne pomiary PSA całkowitego.

• Wstrzemięźliwość seksualna jest bardzo ważna. Należy powstrzymać się od ejakulacji na minimum 48 godzin przed pobraniem krwi.
• Unikaj ucisku na prostatę. Na 2-3 dni przed badaniem zrezygnuj z intensywnego wysiłku fizycznego, a zwłaszcza z długotrwałej jazdy na rowerze.
• Badanie krwi na PSA należy wykonać PRZED badaniem urologicznym per rectum (palcem przez odbyt), masażem prostaty, badaniem USG transrektalnym (TRUS) czy biopsją prostaty. Po tych procedurach należy odczekać od kilku dni do nawet kilku tygodni.
• Badanie nie wymaga bycia na czczo. Natomiast warto zachować 2-3h odstępu między posiłkiem a pobraniem krwi. Takie działanie zapobiega tzw. próbce „lipemicznej", czyli takiej, w której znajduje się zbyt wysoka poposiłkowa ilość tłuszczów.
• Przed pobraniem wypij szklankę niegazowanej wody.
• Krew można pobrać o dowolnej porze dnia.

Na stężenie frakcji wolnej PSA wpływają czynniki:

• Fizjologiczne, takie jak wiek, ejakulacja, wysiłek fizyczny.
• Patologiczne, jak łagodny rozrost stercza (BPH), rak prostaty, zapalenie prostaty (prostatitis).
• Jatrogenne (związane z interwencjami medycznymi), czyli badanie per rectum, biopsja stercza, cewnikowanie pęcherza.
• Farmakologiczne. Leki stosowane w leczeniu BPH (inhibitory 5-alfa-reduktazy, np. finasteryd) obniżają stężenie obu form PSA, co lekarz powinien uwzględnić w interpretacji.

Interpretacja wyniku badania wolnego PSA opiera się wyłącznie na obliczonym stosunku procentowym wolnego PSA do PSA całkowitego (%fPSA).

• Niski odsetek wolnego PSA to wynik niepokojący. Wskazuje na znacząco podwyższone statystyczne prawdopodobieństwo obecności raka prostaty. Uznawany jest za silne wskazanie do przeprowadzenia biopsji gruczołu krokowego w celu ostatecznej weryfikacji histopatologicznej.
• Wysoki odsetek wolnego PSA to wynik uspakajający, ale nie obniżający naszej czujności. Taki wynik może wskazywać, że przyczyną podwyższonego PSA całkowitego jest najprawdopodobniej łagodny rozrost stercza (BPH), a ryzyko obecności raka jest niskie. Taki wynik może pozwolić pacjentowi i lekarzowi na podjęcie wspólnej decyzji o rezygnacji z biopsji i pozostaniu przy aktywnej, częstej obserwacji i regularnych badaniach PSA.
• Wartości pośrednie to tzw. szara strefa, w której decyzja o biopsji jest podejmowana indywidualnie. Lekarz bierze pod uwagę inne czynniki, takie jak wiek pacjenta, wywiad rodzinny, wynik badania per rectum oraz dynamikę zmian stężenia PSA w czasie.