Testosteron wolny

Badanie wolnego testosteronu (fT) to pomiar stężenia tej frakcji testosteronu, która nie jest związana z białkami transportującymi i jest w pełni dostępna dla komórek organizmu. To właśnie ta niewielka, „wolna” część hormonu jest biologicznie aktywna i odpowiada za wszystkie jego działania – od wpływu na libido i masę mięśniową, po nastrój i poziom energii.

Większość testosteronu we krwi krąży w formie związanej z białkami, głównie z globuliną wiążącą hormony płciowe (SHBG) oraz z albuminą. Związany testosteron jest nieaktywny, można go porównać do pasażera w autobusie, który nie może wysiąść i zacząć działać. Tylko pozostałe kilka procent to wolny testosteron, który może swobodnie wnikać do tkanek i pełnić swoje funkcje.

Dlaczego to takie ważne?

Stężenie białka SHBG może się zmieniać pod wpływem wielu czynników (wieku, otyłości, chorób tarczycy). Może dojść do sytuacji, w której stężenie testosteronu całkowitego jest w normie, ale z powodu bardzo wysokiego poziomu SHBG, większość hormonu jest „uwięziona”, a ilość aktywnego, wolnego testosteronu jest zbyt niska. Pacjent odczuwa wtedy objawy niedoboru, mimo pozornie prawidłowego wyniku badania podstawowego.

• Wysokie SHBG (np. w nadczynności tarczycy, chorobach wątroby, u osób starszych) oznacza więcej testosteronu „uwięzionego w autobusie”, a mniej wolnego, co daje objawy niedoboru mimo normy w badaniu całkowitego testosteronu.
• Niskie SHBG (np. w otyłości, insulinooporności, PCOS) to więcej wolnego testosteronu, ale też niższe całkowite stężenie we krwi. U mężczyzn może to wyglądać jak hipogonadyzm (bo spada T całkowity), mimo że aktywny testosteron jest jeszcze prawidłowy.

Pomiar wolnego testosteronu pozwala ominąć te pułapki i uzyskać rzeczywisty i pełny obraz statusu androgenowego organizmu.

Wykonanie badania wolnego testosteronu zaleca się przede wszystkim w sytuacjach, gdy istnieje rozbieżność między objawami pacjenta a wynikiem stężenia testosteronu całkowitego.

Badanie jest wskazane:

• U mężczyzn z objawami niedoboru testosteronu, takimi jak spadek libido, zaburzenia erekcji, przewlekłe zmęczenie, utrata siły mięśniowej czy obniżenie nastroju, u których wynik testosteronu całkowitego jest w dolnej granicy normy lub prawidłowy.
• U mężczyzn w starszym wieku, u których stężenie SHBG fizjologicznie wzrasta. Może to maskować faktyczny niedobór aktywnego hormonu, leżący u podłoża objawów andropauzy.
• U osób z nadwagą, otyłością, insulinoopornością lub cukrzycą typu 2, u których stężenie SHBG jest często obniżone.
• U kobiet z objawami hiperandrogenizmu (nadmiaru androgenów), takimi jak hirsutyzm (nadmierne owłosienie), trądzik czy zaburzenia miesiączkowania. U nich niskie SHBG (częste w PCOS) może prowadzić do podwyższenia stężenia aktywnego, wolnego testosteronu, nawet przy prawidłowym poziomie testosteronu całkowitego.

Badanie to jest kluczowym elementem pogłębionej diagnostyki hormonalnej.

Polecamy je w szczególności:

• Mężczyznom z objawami hipogonadyzmu, u których wynik testosteronu całkowitego jest niejednoznaczny lub nie koreluje z samopoczuciem.
• Mężczyznom w okresie andropauzy, w celu precyzyjnej oceny niedoborów hormonalnych.
• Osobom z nadwagą, otyłością i zespołem metabolicznym.
• Kobietom z podejrzeniem zespołu policystycznych jajników (PCOS) i klinicznymi cechami nadmiaru androgenów.
• Pacjentom z chorobami tarczycy lub wątroby, które mogą zaburzać stężenie białka SHBG.

Częstotliwość badania zależy od celu.

• W diagnostyce badanie wykonuje się zazwyczaj jednorazowo, jako uzupełnienie do oznaczenia testosteronu całkowitego.
• U pacjentów w trakcie hormonalnej terapii zastępczej testosteronem, lekarz może zlecać okresową kontrolę zarówno stężenia całkowitego, jak i wolnego hormonu.

Prawidłowe przygotowanie jest kluczowe dla uzyskania wiarygodnych wyników, ponieważ stężenie testosteronu podlega wahaniom.

• Badanie należy wykonać w godzinach porannych, między 7:00 a 10:00. Stężenie testosteronu podlega rytmowi dobowemu, z najwyższym poziomem rano.
• Zaleca się pobranie krwi na czczo (po około 8-12 godzinach od ostatniego posiłku).
• Przed pobraniem wypij szklankę niegazowanej wody.
• W dniu poprzedzającym badanie unikaj intensywnego wysiłku fizycznego i postaraj się dobrze wyspać.

Na stężenie wolnego testosteronu wpływają wszystkie czynniki, które oddziałują na produkcję testosteronu całkowitego oraz na stężenie białka SHBG.

• Czynniki fizjologiczne:
• • •
    Rytm dobowy, wiek, otyłość, sen.
• Czynniki patologiczne:
• • •
    Na obniżenie stężenia ma wpływ hipogonadyzm pierwotny (uszkodzenie jąder) i wtórny (choroby przysadki), niektóre choroby przewlekłe.
  • •
    Na podwyższenie stężenia wpływają guzy jąder lub nadnerczy, wrodzony przerost nadnerczy, PCOS u kobiet.
  • •
    Zmiany stężenia SHBG wywołują choroby tarczycy, choroby wątroby.
• Czynniki farmakologiczne:
• • •
    Leki hormonalne (testosteron, estrogeny), sterydy anaboliczne, opioidy.

Wynik badania wolnego testosteronu daje bezpośredni wgląd w ilość hormonu, który faktycznie działa w organizmie.

• Obniżone stężenie u mężczyzn to bezpośredni dowód na niedobór aktywnego testosteronu, niezależnie od wyniku testosteronu całkowitego. Taki wynik może w pełni tłumaczyć objawy hipogonadyzmu, takie jak spadek libido, zmęczenie, problemy z erekcją czy utrata masy mięśniowej. Jest to ważna informacja dla lekarza androloga, która może być podstawą do wdrożenia hormonalnej terapii zastępczej.
• Podwyższone stężenie u kobiet wskazuje na nadmiar aktywnego androgenu w organizmie. Jest to kluczowa wskazówka diagnostyczna w kierunku zespołu policystycznych jajników (PCOS) lub innych, rzadszych przyczyn hiperandrogenizmu. Może wyjaśniać przyczynę takich objawów jak hirsutyzm (nadmierne owłosienie), trądzik czy zaburzenia miesiączkowania.