Gruźlica: objawy, przyczyny, leczenie, szczepienia

Co to jest gruźlica?

Gruźlica, inaczej tuberkuloza, to zakaźna choroba bakteryjna wywoływana przez prątki z grupy Mycobacterium tuberculosis complex. Najczęściej dotyka płuca człowieka (gruźlica płuc), lecz może również objąć ośrodkowy układ nerwowy, układ limfatyczny, naczynia krwionośne, układ kostny (gruźlica kręgosłupa) oraz skórę (gruźlica skóry). Dzięki rozwojowi medycyny aktualnie jest to choroba wyleczalna, jednak w przeszłości, zwłaszcza w XVIII i XIX wieku, siała spustoszenie na świecie. W 1993 r. WHO uznało tę chorobę za stanowiącą globalne zagrożenie zdrowotne.

Jak można zarazić się gruźlicą?

Gruźlicą zarazisz się drogą kropelkową. Oznacza to, że możesz zachorować po kontakcie z osobą zakażoną, która kichała, kaszlała, a nawet mówiła lub śpiewała w Twojej obecności.

Objawy gruźlicy

Gruźlica może przyjmować 2 formy: ukrytą i aktywną. Gruźlica ukryta jest bezobjawowa. Nie jest też zaraźliwa. WHO szacuje, że ok. 25% populacji jest zakażonych bakterią tuberkulozy i nie zdaje sobie z tego sprawy.

W przeciwieństwie do swojej formy uśpionej gruźlica aktywna daje pewne charakterystyczne objawy. Nie bez powodu dawniej gruźlicę określano mianem suchot — u większości pacjentów z gruźlicą płuc obserwuje się przewlekły (tzn. trwający dłużej niż 8 tygodni), uporczywy i męczący suchy kaszel. W późniejszym stadium choroby zauważa się plwociny, a kiedy choroba jest bardzo rozwinięta również krwioplucie. Wskutek zmian płucnych chorzy mogą doświadczać też duszności oraz bóli w klatce piersiowej. Gruźlicy towarzyszy dodatkowo wysoka gorączka, dreszcze, nocne poty oraz utrata apetytu.

Nietypowymi objawami gruźlicy są m.in. krwiomocz lub ograniczenie ruchomości stawów. Objawy te dotyczą rzadkich form choroby — opisaliśmy je poniżej.

Gruźlica u dzieci daje takie same objawy jak u dorosłych. Leczenie również przebiega w taki sam sposób.

Leczenie gruźlicy

Zwykle zakażenia bakteryjne leczy się antybiotykiem — jednak nie gruźlicę. Prątki gruźlicy są wyjątkowo odporne na wiele leków, a ponadto potrafią przechodzić w stan „uśpienia”. Z tych względów stosuje się kilka preparatów jednocześnie — jak podaje Brytyjska Służba Zdrowia, w przypadku choroby nadzwyczaj opornej na leczenie, lekarz może zapisać nawet 6 różnych medykamentów! Do najczęściej stosowanych leków na gruźlicę zalicza się:

• ryfampicynę,
• izoniazyd,
• pyrazynamid,
• streptomycynę,
• etambutol.

W przypadku gruźlicy opornej na leczenie włącza się leki alternatywne, np.:

• etionamid,
• fluorochinoion,
• kapreomycynę,
• kwas paraaminosalicylowy,
• amikacynę,
• ryfabutynę,
• ryfapentynę,
• klarytromycynę.

Leki na gruźlicę zwykle przyjmuje się codziennie rano, 30 minut przed posiłkiem.

Aby skutecznie pozbyć się choroby, leczenie gruźlicy musi trwać odpowiednio długo — zwykle ok. pół roku. Leczenie przebiega w dwóch fazach:

1. faza: intensywna. Są to 2 pierwsze miesiące terapii, kiedy bierze się najwięcej leków.
2. faza: kontynuacji. Może trwać 4 - 7 miesięcy. W tym czasie liczba przyjmowanych preparatów jest mniejsza.

Przez ten czas zaleca się zwracać szczególną uwagę na higienę, odpowiednie zasłanianie ust podczas kaszlenia, natychmiastowe wyrzucanie zużytych chusteczek oraz dbanie o przepływ powietrza w zamkniętych pomieszczeniach. Warto też pamiętać, że w przypadku gruźlicy płuc choroba może przechodzić na inne osoby jeszcze przez ok. 2 - 3 tygodnie od rozpoczęcia leczenia. Ważne też, by nie odstawiać leków, gdy tylko poczujemy się lepiej, ponieważ grozi to nawrotem choroby.

Ponieważ gruźlica to wyjątkowo podstępna choroba, trudno wyleczyć ją w domu, na własną rękę. Tzw. leczenie naturalne może co najwyżej łagodzić objawy — nie zastąpi jednak leczenia ambulatoryjnego.

Wypróbuj domowe sposoby na kaszel.

Jakie badania na gruźlicę wykonać?

Gruźlicę można stwierdzić przez 4 rodzaje badań.

1. Poprzez RTG klatki piersiowej, sprawdzając, czy nie ma charakterystycznych zmian w płucach.
2. Wykonując badanie mikrobiologiczne, które polega na przeszukaniu materiału biologicznego (np. plwociny) pod kątem obecności prątków gruźlicy.
3. Przeprowadzając próbę tuberkulinową - czyli test skórny, podczas którego w ramię wstrzykuje się oczyszczone przesącze z hodowli prątków gruźlicy. Na skórze pacjenta po chwili pojawia się rumień, a pod palcami wyczuwa się zgrubienie. Po 2 - 3 dniach lekarz mierzy rozmiar tego zgrubienia. Jeśli jest większa lub równa 10 mm, stwierdza się gruźlicę. Guzek o takich rozmiarach może również świadczyć o przebytym szczepieniu.
4. Badając krew. Możliwe opcje to:
   1. Test wydzielania interferonu, które służy do rozpoznania utajonego zakażenia prątkiem gruźlicy lub jako badanie pomocnicze w przypadku, gdy nie ma potwierdzenia w badaniu bakteriologicznym choroby. Test polega na pomiarze interferonu - substancji wydzielanej przez komórki układu odpornościowego (limfocyty T). Badanie wykonuje się z krwi żylnej pobranej od pacjenta.
   2. Test enzymu konwertującego angiotensynę (ACE). Stosuje się go w różnicowaniu klinicznie aktywnej sarkoidozy płuc oraz w monitorowaniu skuteczności terapii sterydowej. Podwyższone stężenie enzymu obserwuje się także w przebiegu gruźlicy.

Szukasz domowego testu na gruźlicę? Zamów test enzymu konwertującego angiotensynę do swojego domu! Przebadaj się w swoim ulubionym fotelu, bez kolejek i stresu.

Morfologia krwi a gruźlica

Czy morfologię krwi widać w podstawowym badaniu krwi — morfologii? Spytaliśmy specjalistę — dr n. med, diagnostę laboratoryjnego i biologa molekularnego Karolinę Karabin.

Powikłania po gruźlicy

Nieleczona gruźlica może doprowadzić do śmierci. Możliwymi powikłaniami po chorobie są:

• Bóle kręgosłupa.
• Artretyzm — gruźlica może uszkadzać stawy. Nawet wyleczona, może odcisnąć piętno na ogólnej sprawności ruchowej. Zwykle jest to odczuwalne w biodrach lub kolanach.
• Zapalenie opon mózgowych — najpoważniejsza konsekwencja gruźlicy. Może powodować nie tylko częste bóle głowy, ale również zmiany w psychice pacjenta.
• Zaburzenia pracy wątroby lub nerek.
• Zaburzenia pracy serca — w rzadkich przypadkach gruźlica może dotknąć również tkanki wokół mięśnia sercowego, powodując stan zapalny i gromadzenie się płynów dookoła serca. Taką sytuację nazywamy tamponadą serca. Może być śmiertelna, ponieważ doprowadza do problemów w pompowaniu krwi.
• Problemy po stronie układu oddechowego — może wystąpić np. odma opłucna, ropniak opłucny, krwotok płucny, rozstrzenie oskrzeli, marskość płuca, przetoki, amyloidoza.

Jak zapobiegać gruźlicy?

Trudno przewidzieć, gdzie spotkasz bakterie odpowiedzialne za gruźlicę. Jeśli wiesz, że miałeś(-aś) kontakt z osobą chorą na gruźlicę, lekarz może zalecić leczenie profilaktyczne. Polega ono na przyjmowaniu izoniazydu przez 9 miesięcy. Najlepiej jednak unikać kontaktu z zakażonymi, jeśli jest taka możliwość.

Działaniem profilaktycznym są również szczepienia na gruźlicę, które stosuje się jednorazowo u wszystkich zdrowych noworodków.

Szczepionka na gruźlicę

W Polsce szczepionka na gruźlicę (BCG) jest obowiązkowa. Otrzymują ją noworodki tuż przed opuszczeniem szpitala po narodzinach. Dzięki temu każdy Polak jest chroniony przed najcięższą postacią gruźlicy (gruźliczym zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych). Mimo że skuteczność szczepienia na gruźlicę w kontekście gruźlicy płuc jest wątpliwa, wprowadzenie obowiązkowego szczepienia w 1955 r. znacząco obniżyło zachorowalność na tę chorobę.

Szczepionki nie można podawać osobom o obniżonej odporności, zakażonych HIV, u których przed szczepieniem stwierdzono obecność prątków gruźlicy, będących w trakcie radioterapii, leczenia immunopresyjnego, po przeszczepie narządów, cierpiących na raka, a także u kobiet w ciąży.

Kto jest najbardziej narażony na zakażenie bakteriami gruźlicy?

Według WHO choroba najczęściej dotyka osoby w kwiecie wieku mieszkające w krajach rozwijających się. Najbardziej narażeni są:

• zakażeni wirusem HIV: 18-krotnie większe ryzyko;
• osoby niedożywione: 3-krotnie większe ryzyko;
• alkoholicy oraz palacze: odpowiednio 3-krotnie i niemal 2-krotnie większe ryzyko.

Ponadto ryzyko zakażenia wzrasta też m.in.:

• w placówkach takich jak: więzienia, domy opieki;
• podczas podróży do egzotycznych krajów Ameryki Południowej, Afryki lub Azji;
• przy chorobach nerek;
• u cukrzyków;
• u osób poddawanych chemioterapii;
• u osób po transplantacji;
• podczas stosowania leków na artretyzm, chorobę Leśniowskiego-Crohna i łuszczycę;
• z wiekiem: osoby starsze oraz dzieci są bardziej narażone na gruźlicę;
• wśród pracowników służby zdrowia, zwłaszcza tych mających kontakt z chorymi na gruźlicę;
• u współlokatorów pacjentów z gruźlicą.

Gruźlica a HIV

Pacjenci zakażeni HIV są 18-krotnie bardziej narażeni na aktywną formę gruźlicy. Kiedy dojdzie do zarażenia, tuberkuloza daje znacznie silniejsze objawy niż u osób z prawidłowo działającym systemem odpornościowym. Z tego też powodu gruźlica jest główną przyczyną zgonów pacjentów z HIV.

Leczenie gruźlicy przy HIV jest o tyle trudne, że poza zwalczaniem bakterii trzeba również zadbać o to, by zakażenie wirusem HIV nie wywołało AIDS. Dlatego tak ważne jest badanie się na gruźlicę i wychwycenie choroby, póki jeszcze nie daje objawów. Trudność stanowi również łączenie leków na HIV z lekami na gruźlicę — część z nich wchodzi ze sobą w interakcję i może powodować skutki uboczne. Lekarz prowadzący decyduje o tym, które połączenie preparatów jest najlepsze dla pacjenta.

Gruźlica a cukrzyca

Gruźlica to również 2-krotnie większe ryzyko dla osób z cukrzycą. Jak podaje WHO, ryzyko śmierci z powodu gruźlicy u cukrzyków jest również 2-krotnie większe. Podobnie jak w przypadku zakażenia HIV, cukrzyca zwiększa ryzyko ciężkiego przebiegu gruźlicy, a leczenie może okazać się trudniejsze poprzez negatywne reakcje między lekami na oba schorzenia.

Gruźlica to nie przeszłość — dalej można na nią zachorować, a w Polsce liczba przypadków jest większa niż w krajach zachodnich. Jednak jak podkreśla prof. Maria Korzeniewska–Koseła, kierownik Zakładu Epidemiologii i Organizacji Walki z Gruźlicą Instytutu Gruźlicy i Chorób Płuc w Warszawie w rozmowie z Pulsem Medycyny, coraz rzadziej napotyka się gruźlicę lekooporną lub gruźlicę u dzieci. Ważne jest, by nie ignorować żadnych niepokojących objawów oraz pamiętać o profilaktyce.